رویداد محرم سال 61 هـ.ق کربلا حداقل از دوره روی کار آمدن دولت دیلمیان بافرهنگ ملی ایرانیان در آمیخته است. اکنون صدها سال است که شرح و خاطره آن‌رویداد، مبدل به سوگ آیین بزرگی شده که هر سال با شور و حال ژرف‌تری در سراسرایران به آداب و رسوم متنوعی اجرا می‌شود.
آداب و رسوم محرم با همة تنوع و گستردگی‌اش که از سرچشمه‌های ایمان و ذوق واندیشة توده مردم نشأت گرفته و به مرور انسجام و تعالی یافته است، به سبب پیوند بابُن مایه‌های فرهنگ اقوام و طوایف مختلف، درهر منطقه دارای صبغه و عناصری‌متفاوت است. به طور مثال اگر رفتن به مسجد، تشکیل هیئت‌ها، مرثیه خوانی، زنجیر زنی‌از جمله عناصر و یا رسوم عام سوگواری محرم است، نمایش تعزیه، حجلة حضرت قاسم(ع) بستن، آیین گِل مالان، علم بندان، احسان هرشبه در مسجد و غیرو در همه جامرسوم نیست. از این رو می‌توان گفت که سوگ آیین محرم مانند همة آیین‌های بزرگ‌ملی، اگر چه مضمونی واحد و ریشه‌های تاریخی معینی دارد ولی مانند درخت تناوری‌ست که بر هر شاخه‌اش برگ و بار دیگری ست.
علت این امر نیز همانطور که اشاره شد، وجود بُن مایه‌های فرهنگی و نقشهای ایمانی وتفاوت در ذوق و خلقیات جماعات مختلف این سرزمین است.
تالشان نیز که یکی از اقوام بزرگ ایران به شمار می‌آیند، از آیین محرم روایتی دارندکه اگرچه سرشار است از عناصر مشترک و همگون با روایت این آیین در دیگر نقاط‌ایران خصوصاً آذری‌ها و گیلکان. ولی در عین حال برخوردار از رنگ و بوی خاصی است‌که من حیث المجموع عیناً در فرهنگ مردم دیگری دیده نمی‌شود.
به استناد شواهد و اسناد موجود، اغلب تالشان تا دوره صفویه سنی مذهب بوده‌اند. درنواحی شمالی منطقة قومی تالش جمعی شیعة اثنی عشر و در نواحی جنوبی آن عده‌ای نیزشیعة زیدی وجود داشت چنانکه از مذهب شیعة زیدی شاید هنوز بتوان در کوهستانهای‌تالش اثری بازیافت.
از زمان سلطنت شاه عباس، با برافتادن امرای سنتی مناطق تالش، مانند: فومن، گسکر،لنکران و طول و ناو و روی کار آمدن حاکمان جدید غیر بومی و شیعه اثنی عشر در آن‌مناطق، رواج این مذهب رشد شتابنده‌ای می‌یابد. تا جایی که اکنون در سراسر منطقة‌قومی تالش مردم شهرستانهای شفت، فومن و ماسال عموماً و دربرخی دیگراز مناطق‌اکثراً شیعه اثنی عشرند. از این رو ورود آداب و رسوم محرم به فرهنگ آن مردم، به‌نسبت بسیاری دیگر از نواحی ایران پیشینة کمتری دارد. از طرفی نیز رواج آیین محرم‌در بخش گسترده‌ای از آن دیار، یکدست و فراگیر نبوده. این موضوع یکی از عوامل‌تأثیرگذار بر چگونگی شکل‌گیری و اجرای آداب و رسوم محرم در آن دیار تلقی می‌شود.
عامل مهم دیگری که در این زمینه می‌توان مورد توجه قرار داد این است که آیین‌محرم از آذربایجان در یک سو و از گیلان در سوی دیگر وارد تالش شده، لذا عناصراصلی این آیین در تالش، برگرفته از دو منشأ قومی و فرهنگی جداگانه است که تدریجاً به‌هم پیوند خورده و مجموعة ویژه‌ای را تشکیل داده‌اند. بدین لحاظ آیین محرم در جای -جای منطقة قومی تالش که از رودخانة کورا در خاک جمهوری آذربایجان تا سفید رود دراستان گیلان امتداد دارد، با رنگ و بو و عناصر متفاوتی برگزار می‌شود.
در تالش‌ِ آنسوی مرز آیین محرم رو به احیاءست. در آنجا پس از انقلاب اکتبر1917، امواج انقلاب، اندیشه‌ها، احساسات و هماوردطلبی‌های ایدئولوژی سوسیالیستی‌همة مظاهر فرهنگ جامعة سنتی را که دین بخش بزرگی از آن را دربر داشت، فرومی‌کوبید و واپس می‌راند. اما بسیاری از آداب و آیین‌ها همچنان پایداری می‌کردند. ازجملة آنها آیین محرم بود که هرچند با افت و خیزهایی سر آن داشت که پایدار بماند، امادر سالهای پس از جنگ جهانی دوم، با به اجرا در آمدن سیاست ضدفرهنگ اقوام وملیت‌های استالین اغلب زیارتگاهها و تکایا تخریب و بسیاری از مساجد تبدیل به انبار وفروشگاه و مدرسه و غیرو شد و برخی دیگر نیز اجباراً به صورت متروکه رها گردید.اجرای هرگونه مراسم مذهبی ممنوع شد و مراکز مذهبی مهمی چون آرامگاه شیخ زاهد ومسجد مجاور آن واقع در روستای شیخ‌َ کران را با خاک یکسان کردند. زیارتگاه مشهوربی‌بی‌فاطمه را در زیر خروارها خاک مدفون و از روی آن جاده‌ای را عبور دادند. لاجرم‌اجرای آیین هایی چون محرم به خلوت و خفا رفتند.
پس از فروپاشی شوروی، در بین تالشان آن دیار نخستین آیین هایی که بی‌درنگ‌زندگی دوباره یافتند، نوروز و محرم بود. اکنون در مناطق تالش‌نشین آن سوی مرز که‌مساجد رونق خود را تا حدودی باز یافته‌اند، آیین محرم هر سال با گرمی بیشتر اما هنوزبه شکلی ساده در آنجا برگزار می‌شود.
در رضوانشهر زیارتگاه «غریب بنده» و آرامگاه عارف مشهور، سیدشرفشاه دولایی،دو مرکز بزرگ مذهبی هستند که در روزهای تاسوعا و عاشورا انبوه هیئت‌های عزادار ازتمامی مساجد شهرستان رضوانشهر و حتی شهرستانهای مجاور آن با نظم و آداب‌خاصی به آنجا روی می‌آورند.
در روز دوازدهم محرم در روستای گیل چالان رضوانشهر مراسم «سوم امام» به اجرادرمی‌آید. این مراسم همراه با تعزیه خوانی است.
در تمام شب‌های دهة محرم در مسجد غریب بنده سفره احسان می‌گسترند و مطابق‌سنتی دیرین، هر خانواده از اهالی شهر غذای آماده برای اطعام سوگواران به آن مسجدمی‌برند.
در روز عاشورا که غریب بنده میزبان ده‌ها هیئت عزادار و جمعیتی بیش از پنجاه هزارنفر است، در بسیاری از خانه‌های رضوانشهر سفره احسان می‌گسترند و مردم را برای‌اطعام دعوت می‌نمایند. همین رسم در روز تاسوعا که زیارتگاه سید شرفشاه میزبان‌هیئت‌های عزادار می‌باشد، به وسیلة اهالی دارسرا به اجرا درمی‌آید. در این ایام اهل‌سنت منطقه نیز به مسجد می‌روند و در کنار همدینان شیعی خود در برخی از مراسم‌شرکت جسته و عزاداری می‌نمایند.
در ماسوله که شهرکی ست واقع در بخش جنوبی منطقة قومی تالش، آغاز ایام‌عزاداری در شب اول ماه محرم با اجرای مراسم سنج زنی اعلام می شود. به این ترتیب‌که در ساعت مشخصی از اولین شب ماه محرم، چهارنفر سنج زن بر بام چهار مسجدآبادی رفته و همزمان شروع به نواختن سنج می‌کنند و این به معنی فراخواندن اهالی‌برای حضور در مساجد و آغاز مراسم عزاداری ست. در شب دوم تا پنجم مراسم اسب وزین گردانی در محله‌ها و شربت دادن به مردم اجرا می‌شود.
در شب ششم به یاد حضرت عباس (ع) طشتی را که روی آن با پارچه‌ای سیاه‌پوشانده شده است، در محله‌ها به گردش درمی‌آورند و ضمن آن نذورات مردم را جمع‌آوری می‌کنند.
در روز هفتم مراسم «علم‌گیری» یا «طوق بندی» به اجرا درمی‌آید. به این ترتیب که‌ابتدا عَلَم همة مساجد ماسوله را به مسجد جامعه برده و سپس از هر مسجد هیئتی عزاداربه مسجد جامع می‌رود و در مقابل درب آن مسجد تجمع نموده و ضمن نوحه خوانی وسینه زنی بسیار پرشوری عَلَم مسجد خود را از امام جماعت مسجد جامع تحویل‌می‌گیرند و به مسجد خود بازمی‌گردانند.
در هشتپر یک هفته پیش از فرارسیدن ماه محرم، سران مذهبی و مسئولین هیئت‌هاهر شب به مسجد حسینیه می‌روند و در استقبال از ماه محرم ضمن برنامه ریزی برای‌ایام سوگواری محرم، به صورت بسیار حزن انگیزی عزاداری می‌کنند. این مراسم موسوم‌به «هفته خوانی» ست.
در نواحی لیسار و خطبه سرا نگهداری از طشت محرم هر مسجد به طور دایم و حتی‌موروثی برعهدة شخص خاصی‌ست و آن شخص یک شب قبل از آغاز محرم در خانه‌خود سفره احسان می‌گسترد و کلیة اهالی محل را به اطعام دعوت می‌کند. پس از اطعام،تمام مدعوین در شکل هیئت عزادار مراسم طشت گردانی را اجرا می‌کنند.
با توجه به این که در مناطق اسالم و کرگانرود و لیسار تا حدود آستارا، حدود نیمی ازاهالی سنی می‌باشند و اینان مساجد ویژه خود را دارند، در دهة محرم هر شب در آن‌مساجد نیز مراسم احسان و سوگواری به شیوه خاص اهل سنت برگزار می‌شود.
در روز عاشورا هیئت‌های سینه و زنجیرزن مرکب از سوگواران شیعه و سنی ازمساجد منطقة اسالم به مسجد «سیاه عَلَم» واقع در خَلَف آباد می‌روند. در آن روزعده‌ای که طبق رسمی، هر ساله نذر احسان و اطعام دارند، مواد غذایی لازم را به صحن‌مسجد سیاه علم برده و در همانجا طبخ می‌کنند و به صرف انبوه عزاداران حاضرمی‌رسانند.
کوتاه سخن این که آنچه در این مجمل آمد شمایی گذرا از آیین محرم در تالش است‌که بی‌شک بسیاری از موضوعات آن فهرست وار ذکر گردید و بسیاری دیگر ناگفته ماند.با این امید که این مقال در فرصتی دیگر به تفصیل پی‌گرفته شود
نوشته علی عبدلی